Deeqsinimada & Sinnaanli’ida Dhaqaale

Waxaa qoray: Caadif Khaliil

Warbixinno tiro badan oo ay tobanlihii ugu dambeeyay soo saareen Oxfam iyo ururro la mid ah ayaa waxa ay muujiyeen farqiga hantiyeed ee dhakafaarka leh ee u dhaxeeya tanaadka iyo saboolka. Waxa aan ogaanaynaa, [hantiilayaasha adduunka oo ah] 1% aadka mudnaanta loo siiyo in ay leeyiihiin ku dhowaad kala bar wadarta hantida dunida taalla. Qeyb aad u sii yar oo iyaga ka mid ah (.0000002705%), oo u dhiganta 2153 bilyineer ayaa leh in u dhiganta inta ay haystaan lixdan-boqolkiiba saboolka dunida. Tobanka nin ee caalamka ugu taajirsan ayaa leh isugaynta hantida dalal badan, sida Baraasiil iyo Isbayn. Siddeedda ugu sii taajirsan waxa ay leeyihiin in ka badan inta ay haystaan kalabarka saboolka ah ee dadweynaha caalamka oo dhan. Intaana kuma eka.

Kuwa ay qeybtan [hantiyeed] aan sinnayn sida aadka u taban u saamaysay waa kuwa dhaqaale ahaan u qatan––oo ay tiradoodu dhayal ka fog tahay. Waxaa si gaar ah dhibaato u leh raadka ay xaaladdan ku yeelanayso da’yarta. Hal bilyan oo carruur ah oo caalamka ku filiqsan ayaan heli karin nafaqo, nadaafad, biyo nadiif ah, hoy iyo waxbarasho. Waa xaalad lagu tilmaamo “saboolnimo farqabadan”. Waxaa intaa dheer 365 milyan oo iyaga ka mid ah in ay ku nool yihiin “faqri xad-dhaaf ah,” lana sheego in ay nolosha ku maareeyaan $1.90 maalintii.

Covid-19, sicirka tamarta oo kordhaya, iyo sicirbarar guud ayaa uga sii daray farqiga hantiyeed ee caalamka. Halka ay in ka badan 160 milyan  dad dhan ku ceyroobeen labadii sano ee ka dambeysay safmarka, hantida tobanka nin ee dunida ugu taajirsan waxa ay korortay in ka badan labalaab. Marka loo eego qiyaaso dhow, natiijada sinnaanli’idan ayaa noqotay in ugu yaraan kow iyo labaatan kun dad gaaraya ay maalinkii dhintaan––afartii ilbiriqsi hal qof (qiyaasahanna waa kuwa ugu roon). Magaaladayda Alberta-eed ee Lethbridge oo ku taalla mid ka mid ah dalalka ugu hodansan caalamka, waxaan si dhow ugu aragnay saamaynta dhaqaale ee safmarka, marka ay tiro aan la arag oo dadka hoy la’aanta ah jidadka ku soo yaaceen. Sawirkaa baan u joognay, dhab ahaan, magooliyinka kale ee Kanada waa la mid. Dhanka kale na, hantida bilyineerada dalka ayaa 57.1% siyaadday.

Inkasta oo ay sababaha dhibaatada nuucan ah lakabya-badan tahay, waxaa cad in ay dhaliishu u wada ciirayso nidaamka dhaqaale ee caalamka, hantigoosi uusnuug ah oo aan shaqo abaal siin ee hantiilayaasha siiya, oo aan hunguri-laawaha caddibin balse kuwa caydan u daran. Qoddobo badan, laga soo billaabo canshuur ka dhuumashada iyo galaangalka siyaasadeed ee ay taajiriintu ku danaystaan illaa tiiraanyada shaqada mushaarka-yar ee codlaawayaasha aan mudnaanta la siin, waxa ay sameeyeen gacan sii fidaya oo u dhaxeeya wax-walba-haystayaasha iyo wax-laawayaasha caalamka, iyaga oo nolosha “looma-ooyaanka arlada” saboolka, ka dhigay dagaal luggooyo ah oo ay ugu jiraan badbaadadooda.

Inkasta oo badi innaga mid ah awood la’aan ku dareemayaan wajahidda awoodda-weyn ee dhaqaale iyo siyaasadeed oo ay bahalnimadeedu maalinba sii korayso, waxaan karnaa, midkeen kastaba, tabaheenna gaarka ah ee kooban, in aan ka qeyb qaadanno dhimaalka ugu yaraan qeybo ka mid ah sinnaanli’idan haddii aan qaabka nolaanshaheena fudeydino, oo aan raacinno bixinta sadaqo ballaaran. Waan ka wada qeyb qaadan karnaa, aan soo amaahdo erey Yahuudeed, tikkun; howsha bogsiinta, hagaajinta, iyo baanashada daqarrada dunida.

Warbixinno dhawr ah ayaa wax ay muujiyeen xitaa canshuur qeybeed tanaadka dunida laga qaado, oo dhanka saboolka loo weeciyo, in ay keeni karto in ay helaan adeegyada seeska u ah nolosha. Balse sida uu hadda xaal yahay, cidna uma joojinayso.

Sakada Islaamku farayo ayaa muslimiinta tusisa doorroonida nolosha wax baxsiga. Hubaashii, waa wax weyn in tiir ka mid ah shanta tiir uu xoogga saarayo ka warqabka [dhaqaalaynta] qofka kale isaga oo ka dhigaya xuddunta wacyiga diineed. Sida ku xusan xadiiska caanka ah, “Mu’minku ma ahan qofka caloosha buuxsada deriskiisa oo baahan.”

‏ لَيْسَ الْمُؤْمِنُ الَّذِي يَشْبَعُ وَجَارُهُ جَائِعٌ‏.: قال سيدنا رسول الله ﷺ

Markanna “deris” waxaa la siin karaa macne cusub iyada oo caalamka la la meel dhigayo xaafad. Waxaa lagu doodi karaa, marka la eego hantida maanta dunida taalla iyo qeybinteeda sinnaanli’ida xun, in aysan taariikhda soo marin waqti looga baahi badan yahay muhiimadsiinta in la dhaqamaysto qaayasoorka sadaqada.

U abtirinta ereyga zakaat waxa ay leedahay wax ka barasho, maaddaama ay nagu caawinayso fahanka wanaagsan ee falsafadda dhaqaale ee Islaamka. Ereygu waxa uu ka dhalanayaa saddax-xarafka z-k-y, oo la macne ah “in la hagaajiyo” kaas oo aan ka soo qaadanno ereyga cilmiyeed ee tasawufka udubdhexaadka u ah, tazkiyatu nafs, “hagaajinta nafta”(Qur’aan: 91:9).

قَدْ أَفْلَحَ مَن زَكَّىٰهَا     ۝ 

Aragtidu waa in hantideenna ay u baahan tahay nadiifin. Inkasta oo ay run tahay in badankeen aanan ku kicin xatooyo mutaxan iyo lunsasho, badideen sida ay u badan tahay, ogaan iyo la’aanba, waxa aan gacanta kula jirnaa isdhaafsi lacageed aan habboonayn ama su’aal la galin karo. Suurtagalnimada taa waxaa si gaar ah xoojinaya caalamka, sidaa uu yahay, ay qeexdo isku-tiirsanaanta dhaqaale. Kulligeen waxa aan ku xiran nahay shabakado lacageed oo ballaaran oo ay gaaristoodu u gudbayso meelo madow iyo kuwo la iska faa’iidaysto, kuwaa oo ay mararka qaar kaliya innaga xigi karaan xoogaa yar oo fogaan ah. Iyada oo dhibic dhibic ku soo gudbaysa, qeyb ka mid ah hantidaa wasaqaysan ayaa koontooyinkeena bangi ku dhici karta – ha ku timaado xoogga carruur la shaqaaleeyay ama dhiigmiirashada shaqaale. Marka, ka bixinta waxa aan helno, gaar ahaan siinta saboolka waxa aan ku nadiifin karnaa waxa noo soo hara, si intaa soo hartay, inta aan ku bixinayno nafaheena iyo kuwa aan jecelnahay ay barako u yeeshaan – taas oo ah isha hodantinimo aan koobmin.

Su’aal kama taagna in mid ka mid ah faa’iidooyinka sakada, iyo taa ka gadaal, sadaqo kastaba  ay ka gudabsan tahay waajibaadka Shareecadu farayso – oo Muslimiintu waxa ay ogyihiin in lagu boorriyay in ay “dar Alle” wax u baxsadaan in ka badan inta laga rabo – arrinkaa oo keenaya iska-goyn [adduunyo] ama suhdi. Insaan ahaan waxa aan u janjeernaa laxajecleysiga waxa aan leennahay, xaqiiqadu na waa in na laga qaadi doono waxa oo dhan. Hantideenna iyo lahaanshaheena ayaa noo ga lumi doona siyaallo awooddeena ka baxsan, ama annaga ayaa na la qaadi doonaa – oo ay geeri na la tagi doontaa. Haddii aan sadaqada joogtaynteeda badino waxaa noo kordhaya fadiilada suhdiga, kobcinta suhdigana waxa ay noo sahlayaa inaan wax iska-goyno oo aan wax baxsanno – maaddaama suhdigu ku salaysan yahay, ugu yaraan qeyb ahaan, aqoonta xiriirkeena abuur ahaan cimriga gaaban ee aan adduunka la leenahay. Waxaa jira xiriir ah giraan, ilays-u-bax (heliotropic) oo u dhaxeeya labadaa fadiilo, sida ay u jiraan lidkooda oo ah baqaylnimo iyo hunguriweynaan. Midba mid ayuu koriyaa.

Fadiilooyinka iska-goynta iyo deeqsinimadu waxa ay xididdo fog ku leeyihiin sunnada. Suhdiga iyo fudaydinta nolosha ee Nabiga ﷺ waa la wada yaqaan, oo dhammaad ma lahan sheekooyinka werinaya qeybahaa shaqsiyaddiisa ah ee ku soo arooray kutubada siirada. Sidaas oo kale ayaa loo ga sheekeyn karaa haddiyad-siintiisa iyo sadaqa-bixintiisa. Qaadi Ciyaad (dh. 1149) kitaabkiisa al-Shifaa' bi tacriif xuquuq al-Musdafaa, cutubka ku saabsan deeqsinimada Nabiga ﷺ, waxa uu ku xusayaa sida ay saxaabadu ugu tilmaami jireen [in] “wax la weyddiistay uusan waligii diidin,” in uu ahaa “dad midka ugu deeqsisan,” in uu “wax u bixin jiray sida nin aysan saboolnimo cabsi ku hayn.” Qodobkan dambe ayaa aad muhiim u ah, maaddaama aan moodno marka aan wax bixinno in aan wax waayeyno, oo aan nafaheenna u ban dhigayno la’aan maaddeed, dhibaato iyo xitaa cayr. Sunnadu si taa ka duwan ayay na baraysaa, waana qodob ay soo wada hadalqaadaan inta badan diimaha caalamka.

Khatarta waxsiinta (sadaqo iyo si kale) waxaa ka mid ah in qofka bixinaya, ogaan ama la’aan, uu fisho qofka uu wax siinayo inuu abaal uga haynayo. Isaga oo quuddaraynaya qiimaha lacageed ee waxa uu bixiyay ayuu fishaa inuu bixinta wax ku helo – isaga oo falkii u beddela wax isdhaafsi; ama ba ka daran, billowga hore ba, wax dheefka uu naawilayo ayaa ku dhaliya wax bixinta. Waa sababta uu Immanuel Kant si fiiradheer ugu fiirsaday in dadka qaar necbeystaan in ay wax ka qaataan dadka kale, maxaa yeelay waxa ay liidaysaa xiriirka kala dhexeeya kuwa wax siinaya – oo waxa aysan jecleysanayn ka mahadcelinta ku waajibaysa.

Islaamka, kuwa ka warhaaya dabeecadda dhagareed ee nafta, waxa ay ahaayeen kuwo aad ugu soo jeeda suuragalnimada arrinkan, oo waxa ay ku xusi jireen khilaawayntooda ku aaddan ikhlaaska; baahida loo qabo in la hubiyo waxa qofka ku qaadaya in uu wax bixiyo in aysan noqon wax aan ahayn raalligalinta Alle. Muhiimadda gaaridda xaaladdan waxaa aad u boorrinaya Qur’aanka. Waxa uu qeexayaa siyaalaha ku suuban sadaqada, oo dadka sakada iyo sadaqada dhiibaya waxaa lagu boorriyaa in ay nafahooda xasuusiyaan, laabtoodana galiyaan, “Waxa aan idiin siinaynaa Alle dartii, mana idinka doonayno abaalmarin iyo mahadnaq middoodna.” (Qur’aan 79:9).

إِنَّمَا نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ ٱللَّهِ لَا نُرِيدُ مِنكُمْ جَزَآءًۭ وَلَا شُكُورًا

Waxa ay ka mid tahay sababaha uu Ruumi (dh. 1273) xertiisa ugu sheegi jiray in sababta uusan ugu mahadnaqayn marka ay u adeegaan aysan ka ahayn aqoondarro ka haysata mahadcelinta, balse ay tahay in uu rabo in ay abaalkooda oo dhan Alle ka helaan. Aan soo xiganno ereyadiisa:

Haddii aan idinla muuqdo mid dayacaya shukriga iyo la dhicidda iyo ka mahadnaqa naxariista iyo kaalmada aad ii muujisaan si toos ah iyo si dadban; ha u qaadanina in ay iga tahay kibir iyo xirribdarro, ama ay sababtu tahay in aan aqoon faa’iidada ay leedahay qof abaal loo galay in uu wax ka dhaho oo uu ka falceliyo. Waxa aan ka dharagsanaa saxarli’ida iimaankiina, iyo in aad arrimahaa u samaynaysaan si ikhlaas leh Alle dartiis; sidaa darteedna Alle ayaan abaalcelintiina u daayay. Haddii aan idiin mahadnaqi lahaa oo aan idin ammaani lahaa, waxa ay ka dhignaan lahayd abaalka aad dhan Alle ka heleysaan in qeyb hore loo sii bixiyay.

– Jalaaluddiin Ruumi

Mid ka mid ah faa’iidooyinka waxbixinta caqiiddada ku dhisan waa in ay meesha ka saarayso rabitaanka qofku rabo in ay wax uga soo laabtaan qofka uu wax siinayo, amaba [uu iska gado] qolada saddaxaad ee wanaagga u filaysa qofka wax la siinayo. Tabaalaha lagu jiro, arrinkan waxa uu ka dhigan yahay in aan waxba laga raadin sadaqo deeqsinimo leh oo loo yaboohay qof u caydan. Ugu yaraan Muslimiinta (iyo dadka la wadaaga aragtidan xaqiiqeed) – waa in aysan ka raadin faa’iido si toos ah ama dadban, ama beddel la taaban karo waxa uu doono ba ha ahaadee. Isla taa waxa ay kuwa kaalmada hela ka xoreynaysaa in lagu tashto ama ay u arkaan qaan ay ku leeyihiin kuwa wax siiyay, maddaama kaalmada ay heleen ay tahay mid ka timid Korreeyaha kaligii wax bixiya – Al-Wahaab.

Sida ay warbixinnada Oxfam muujinayaan, waxa aan ku noolnahay adduun ay badnaanta iyo yaraantu labadaba astayeen. Inteenna meesha [maal] badnidu saldhigtay ku nool waxaa nagu bannaan in aan la wadaagno inteenna kale ee aan haysan. Taa waa in loo maareeyo qaab dhowraya sharafka iyo karaamada qofkasta oo wax la siinayo, maxaa yeelay nasiibku in uu halmar wareego ayaa qaar hadda wax haysta waxii oo dhan waayi karaan. Taariikhda tusaalayaal sidaa ah waa ka hodan.