Madaxda iyo Musuqmaasuqa

Waxaa qoray Maxamed A. Warsame (oo aniga ayaa tarjumay)

Waxaa iga yaabiyay jawaabo uu Madaxweyne Xasan Sheekh Maxamuud ka bixiyay madal dhowaan dhacday oo u qaabaysnayd sida kuwa ka dhaca aqalka dowladda hoose ( ee dadweynuhu madaxda su'aalo ku weyddiiyaan marka Maraykan la joogo). Mar uu qof ka mid ah dadkii meesha joogay weyddiiyay su'aal ku saabsanayd war suuqa ku jira oo sheegaya in gabadhiisa shaqo diblomaasiyadeed oo sarraysa la siiyay, waxa uu ku jawaabay: "Xubnaha qoyska madaxda xilalka haysa xuquuqdooda in ay xil qabtaan kuma weynayaan in uu qof u dhow hoggaanka hayo."

Jawaabta uu bixiyay isaga oo ah madaxweyne aqoon leh oo haysta PhD, waxa ay ahayd mid laga yaxyaxo. Kaliya ma uusan difaacin habdhqanka noocaas ah balse waxa uu hadalkiisa ku dhiirrigaliyay madax kale oo ceebsanaysay in ay kharaabadooda shaqooyin ku naasnuujiyeen.

Jawaabtiisu waxa ay muujisay in uusan warba u hayn dawlad wanaagga, oo waxa ay muujisay aragti foorarta oo ku aadan xuquuqda iyo waajibaadka muwaadinka. Haddii dhicinta xuquuqda gabadhiisa ay ka dhigan tahay dhuminta tartan caddaalad ku dhisan (oo ay xaq u leedahay) gabadha cid kale, kama dhignaanayso xaquuq ee waa u sedburin. Waana xaqdarro cad.

Xuquuqaha iyo waajibaadka muwaadinka waa la dhowraa marka ay sharciga hortiisa siman yihiin, fursadaha waa loo simaa oo waxaa loo tartansiiyaa si daahfuran, caddaalad ah oo ku dhisan nidaam karti iyo aqoon la isku xusho (meritocracy).

Waxaase aad iiga sii yaabiyay dadka hadalkiisa difaacaya. Qaar ayaa ku dooday in gabadhu ka aqoon badan tahay dad badan oo xilal haya, oo waa dhag. Qaar kale ayaa ku andoocaday maaddaama aan la lunsanayn malyuumaad deeq ah — maba xuma.

Arrintan waxa ay i soo xasuusisay khudbaddii ugu horreysay ee Cumar ibn Khaddaab markii (13 H) ay Golihii Shuurada ee Saxaabada Khaliif u doorteen. Cumar waxa uu isugu yeeray carruurtiisa oo uu la hadlay ka hor inta uusan jeedin khudbadda caanka ah ee uu reer Madiino ku weyddiisanayay in ay toosiyaan haddii uu ku takrifalo xilka umadeed.

Waxa uu yiri, "Inta uusan Alle Sarreeye xilkan mudan igu mannaysan waxa aan ahaa kaliya xubin ka mid ah reer Cadii oo ah reer yar oo Quraysh ka mid ah. Ilaah ayaa Islaamka nagu karaameeyay. Haddii aan samayno wax burrinaya wacadkan muqaddaska ah, sidii hore ayaan u karaama beeli doonnaa. Wiilalyahow, haddii ay ciidanku midkiin (oo dambi galay) ii keenaan, waxa aan u ciqaabi doonaa si ka daran dadka kale — si aysan dadku kalsoonida Khilaafada u lumin.

Xilal idiinma dhiibi karo oo idiin eexan maayo. Masuuliyaddan ayaa midkeen culeys loo ihaaneeyo Maalinta Qiyaame ugu filan, sidaa darteed iskadaaya xilal awoodeed si aan u noqdo qofka kaliya ee reerkeenna maalinkaa Alle hortiisa lagu warsado."

Madaxweyne dhan oo heli kara teknoloojiyadii ugu dambaysay iyo xogtii caalamka taallay oo dhan waxaa fahamka dowlad wanaagga uga dheereeyay nin noolaa 1400 sano hortood!

Musuqu waa xaqiiqo ina wada taabanaysa, oo si gaar ah uga jirta dalkeenna Soomaaliya. Ma ahan mafhuum aan xiriir nala lahayn — oo waa dhibaato dhinacyo badan leh oo ka muuqata heerarka bulshada, oo  saamaynaysa dhaqaalaheenna, xasilloonida siyaasadeed iyo habsami-socodka dowladnimada.

Musuqu waxa uu noqon karaa mid maaliyadeed iyo mid aan maaliyad ahayn, mid toos ah iyo mid dadban. Musuqa maaliyadeed waa mid keena ku tumasho awoodeed si loo xaqiijiyo faa'iido shaqsiyeed, oo badanaa lacag baa loo adeegsadaa.

Musuqa aan ahayn kan maaliyadeed markasta lacag lama adeegsado laakiin waxa uu yeelan karaa saamayn aad u daran. Musuqa maaliyadeed waxaa tusaale u ah laaluushka, lunsashada, wax-isdabamarinta iyo baadda. Musuqa aan ahayn midka maaliyadeed waxa uu noqon karaa eex, qofjecleysi, gacanqabad, qaraabakiil iyo ku takrifalka hay'adaha dowladeed.

Noocyada kale ee musuqa waxaa ka mid ah; shaqaale aan jirin, waji-aqoon, ka ganacsiga saamaynta siyaasadeed iyo ka macaashka saadka dowladda.

Marka hoggaamiyayaasha la qiimaynayo, howsha ayaa hadalka ka xooggan. Maxay ka qabteen sharciyada, hay'adaha dowladeed, iyo dhiirrigalinta warbaahinta xorta ah?

Musuqa waxa uu khatar muuqata ku yahay bulshada, dhaqaalaha, xasilloonida siyaasadda iyo dowlad wanaagga. Aaminaadda hay'adaha dowladda ayuu dhantaalaa, sinnaanli'ida ayuu xoojiyaa, horumarka dhaqaale ayuu curyaamiyaa, oo waxa uu sababi karaa kicid bulsheed iyo qalalaase rabshad wata.

Dhanka dhaqaalaha marka la eego, musuqu waxa uu dhimi karaa maalgashiga iyo koriinshaha. Waxa uu abuuraa saaxo aan loo sinnayn, oo ay guusha ganacsiyadu ku xiran tahay cidda la yaqaano, halka ay ahayd in lagu qiimeeyo waxtarkooda. Taa waxa ay keenta in tartan caafimaad qaba uu suuqyada ka dhalan waayo.

Dhanka dowlad wanaagga marka la eego, musuqu waxa uu sababi karaa adeegyo bulsheed oo liita, oo lacago loo gu talagalay iskoollo, isbitaallo iyo kaabayaasha (waddooyinka iyo dhismayaasha kale) ayaa jeebabka lagu shuban karaa. Musuqu waxa uu ku dheeli karaa go'aannada siyaasad dejinta, marka ay hoggaamiyayaashu go'aannada wax-dheefkooda ku saleeyaan ee aysan danta guud ku salayn.

Inkasta oo ay mushkiladda musuqu u muuqato mid aan laga lug bixi karin, haddana waa laga adkaan karaa. Musuqa maaliyadeed iyo kan kalaba waxaa lagu dhimi karaa talaabooyin sharciyeed, hay'adeed iyo bulsheed oo wadajira. Kuwa ugu muhiimsan waa in ay noqdaan shuruuc iyo warbaahin madaxbannaan.

Kaalinta dadweynaha iyo nashaadka (activism) door muhiim ah ayay ka qaadan karaan dagaalka musuqa lagu diiddan yahay. Muwaadiniinta caadiga ah waxa ay kaalin muuqata oo musuqa lagu xakamaynayo ku yeelan karaan;  in arrinka laga warhayo, hoggaamiyayaasha la la xisaabtamo oo la iskajiro ka qeyb noqoshada falal musuq.

Musuqa waa mushkilo dhinacyo badan oo u baahan in dhinacyo kala duwan laga eego oo si aan kala dhinnayn loo wajaho. Marka aan fahamno noocyada kala duwan ee musuqa iyo sida loo wajihi karo, dhammaan waxa aan ka qeyb noqon karnaa kobcinta bulsho siman, caddaalad ah oo ladan.

Si wadajir ah aan ugu soo horjeesanno musuqmaasuqa oo u guntano Soomaaliya sidan dhaanta!

Aan xasuusnaano in xuquuqaha iyo waajibaadka muwaadinka la dhowro marba haddii sharciga hortiisa la siman yahay, fursadaha loo sinmo oo loo tartamo si daahfuran, caddaalad ah oo ku dhisan nidaam karti iyo aqoon la isku xusho (meritocracy).

Aan u halganno inaan noqono bulsho dhexdeeda xilalka hoggaamineed lagu hanto karaan iyo aqoon, ee aan lagu helin xiriirro iyo xididnimo reereed.

Filinka Arday: Faallo Kooban

Duubista muuqaallada Arday iyo sheekada isxigxigga warinteeda dedaal farsamo iyo hal-abuur ayaa ka muuqda. Kaamirada in jilayaasha lagu dhoweeyo waxa ay leedahay qurux laakiin markasta ma ahan. Ma aqaan filin duubista laakiin daawade ahaan jiliyaasha indhaha kaa galaya waxa ay iila muuqdaan in ay masaaxo badan ama musdambeedka jilayaasha meesha ka saarayaan. Muuqaallada waxaa bila hareeraha goobta ay jilayaashu taagan yihiin – goobtu ha ahaato mid dabiici ah ama naqshad la hal-abuuray.

Marka taa laga yimaado, filinka waxaa lagu dhaliilay “dhaqan bi’isnimo” – oo runtii ah dhaliil aan xaqiiqo ahayn, waayo qodobada loo cuskaday “dhaqan bi’isnimada” waa kuwo aan run ahayn. Waxyaabaha “dhaqan bi’snimo” lagu sheegay waa xaqiiqooyin bulsheed oo cidkasta uu muuqda – qaarkood waa sida dhaqanku yahay laftiisa bulshada dhexdeeda.

Gabdhuhu turaaxad way xirtaan, iskoolba yay u xiran. Dhalinyaradu macnadarrida baraha bulshada way u jabeen. Dhalinyarada, siiba wiilasha iskoollada dhigta maandooriyaha dhaxdooda waa uu ka jiraa – laakiin heerka darnaantiisu gaarsan tahay waa arrin aan si dhab ah loo ogayn oo baaris u baahan. Tan ugu daran, daawashada iyo wadaajinta filimada galmada waa wax ka dhexjira dhalinyarada, xitaa kuwa iskoollada dhigta – haddiiba ay iyagu ahayn qeybta ugu daran ee ku saamooba. Rakaataynta iyo in gabdho muuqaallo laga duubo waa wax dhacay oo arday ku dhacay. Middan dambe, waxaa igu maqaal ah dhacdo ka dhacday iskool weyn oo magaalada magac ku leh.

Intaasi dhaliilo ma noqon karaan ee waa xaqiiqo isdiidsiin.

Filinku waxa uu qalayaa milil gaaxsan oo bulshada foolka kaga yaalla. Mililna korkiisa la ma dhayo.

Dhankayga, illaa hadda inta aan arkay, filinku waxa uu ku dhaliilan yahay sawirka wada qurxan ee uu waxbarashada iyo ardaynimada ka bixinayo. Way asiibeen muujinta kala duwanaanta nololeed ee ardayda oo lagu baraarugayo marka ay iskoolka imaanayaan. In baa bas iskool ku imaanaysa, in baa cagahooda maalaya, inna bajaaj oo mid ayaaba milkiile bajaaj ah, midna waxaa lagu keenayaa gaari qaas ah. Waa sawirka heerarka dhaqaale ee bulshadeena.

Filinku waxa uu aad uga gaabiyay in uu si dhab ah u sawiro xaqiiqada goobaha waxbarashada oo u badan kuwo aan degaan ahaan u suubanayn waxbarasho oo aan barkood dugsi lagu sheegi karin. Waxa aad mooddaa in la qaatay tusaalaha dhifta ah ee dugsiga fiican – marka laga eego quruxda dugsiga! Wali ma hubno, laakiin tayaxumada macallinka iyo manhajka Soomaaliyeed haddii uu wax ka sheegin filinku waa uu dhaliilan yahay oo miraayad iyo dhaymo bulsheed ma noqon karo. Kaliya waxa uu noqonayaa sawirro bandhigan, wirwir ah, maaweellana aan dhaafsanayn.